Düz Tabanlık: Nedir, Belirtileri, Teşhis ve Tedavisi

Düz tabanlık, tıbbi adıyla pes planus, ayağın iç kısmında yer alan ve normalde kavisli bir yapıda olması gereken uzunlamasına arkın yüksekliğini kaybederek, tabanın yere basan yüzeyinin düzleşmesidir. Yaygın olarak görülen bu durum “düz taban ayaklar” olarak bilinen görünüme neden olur. Vücudun temel taşıyıcıları olan ayaklardaki bu yapısal değişiklik, sadece bir görünüm farkı olmaktan öteye geçebilir. Zamanla gelişebilecek “düz tabanlık belirtileri” ve olası “düz taban zararları”, kişileri “düz taban tedavisi” seçeneklerini araştırmaya yönlendirebilir. Bu durumun doğru tanınması, genel vücut sağlığını korumak için önemlidir.

Düz Tabanlık Nedir ve Vücudun Dengesini Nasıl Etkiler?

Ayaklarımızı karmaşık bir mühendislik harikası olarak düşünebilirsiniz. Ayak tabanımızdaki o kavisli yapı yani medial longitudinal ark, vücudumuzun doğal amortisörüdür. Yürüdüğümüzde, koştuğumuzda veya zıpladığımızda oluşan sarsıntıyı bir yay gibi emerek dizlerimize, kalçamıza ve belimize binen yükü azaltır. Aynı zamanda, pürüzlü zeminlerde dengemizi bulmamıza yardımcı olur ve tabandaki hassas sinir ve damar ağını koruyan bir kalkan görevi görür.

Düz tabanlık durumunda ise bu doğal amortisör sistemi etkin bir şekilde çalışamaz. Arkın çökmesiyle birlikte normalde yükü dengeli bir şekilde dağıtması gereken ayak, bu görevini tam yapamaz hale gelir. Bunun sonucunda, genellikle topuk dışa doğru bir eğim yapar ve ayak bileği ile birlikte ayağın tamamı içe doğru döner. Bu duruma “aşırı pronasyon” diyoruz. Bu sadece basit bir şekil bozukluğu değildir; zamanla vücudun tüm hizalanmasını (biyomekanik zinciri) etkileyen bir domino taşı etkisi yaratır. Ayak bileği ağrıları, bacak kaslarında erken yorulma, dizde ve hatta kalça ile belde altında yatan net bir sebep bulunamayan ağrıların arkasında genellikle bu durum yatar. Özetle düz tabanlık, sadece ayağı ilgilendiren bir konu değil tüm vücut iskelet sisteminin dengesini etkileyebilen önemli bir durumdur.

Kaç Çeşit Düz Tabanlık Vardır?

Düz tabanlığı anlamak için öncelikle onun iki temel tipi olduğunu bilmek gerekir. Bu ayrım, durumun ciddiyetini ve tedavi planını belirlemede kilit rol oynar: esnek ve sert düz tabanlık.

• Esnek (Fleksibl) Düz Tabanlık: Bu toplumda en sık karşılaştığımız türdür ve özellikle çocuklarda normal gelişim sürecinin bir parçası olarak görülür. Adından da anlaşılacağı gibi, bu tipte ayak “esnektir”. Kişi otururken veya ayağını havaya kaldırdığında, yani üzerine yük binmediğinde, ayak kavisi belirgin bir şekilde ortaya çıkar. Ancak ayağa kalkıp vücut ağırlığını verdiğinde, bu kavis kaybolur ve taban düzleşir. Genellikle ağrısızdır ve çoğu zaman herhangi bir tedavi gerektirmez.
• Sert (Rijit) Düz Tabanlık: Bu durum çok daha nadirdir ve genellikle altında yatan daha ciddi bir probleme işaret eder. Sert düz tabanlıkta ayak, esnekliğini kaybetmiştir. Ayak hem otururken hem de ayaktayken düzdür; kavis hiçbir pozisyonda oluşmaz. Bu kişilerde ayak ve ayak bileği hareketleri oldukça kısıtlı ve genellikle ağrılıdır. Bu sertliğin arkasında yatan nedenler dikkatle araştırılmalıdır.

İki tip arasındaki temel farkları daha net anlamak için bazı ayırt edici özellikler şunlardır:

• Ark Görünümü: Esnek tipte ark sadece yük binince kaybolur, sert tipte ise hiçbir zaman görünmez.
• Hareket Kabiliyeti: Esnek ayakta eklemler normal veya normalden fazla hareketliyken, sert ayakta eklemler katı ve hareketleri kısıtlıdır.
• Ağrı Durumu: Esnek tip genellikle ağrısızken, sert tip hemen hemen her zaman ağrılıdır.
• Altta Yatan Neden: Esnek tip genellikle yapısal bir bağ gevşekliğine bağlıyken, sert tipin altında kemiksel bir problem (tarsal koalisyon), kireçlenme (artrit) veya bir yaralanma olabilir.

Kimler Düz Tabanlık İçin Risk Altındadır?

Düz tabanlık, belirli yaş gruplarında ve belirli koşullara sahip bireylerde daha sık görülür. Risk faktörlerini bilmek, potansiyel sorunları erken fark etme açısından önemlidir.

Çocukluk çağında risk faktörleri genellikle gelişimsel süreçlerle ilişkilidir. Bu dönemde risk oluşturan bazı durumlar şunlardır:

• Obezite (aşırı kilo)
• Genel eklem gevşekliği (hipermobilite)
• “W şeklinde” oturma alışkanlığı
• Serebral palsi veya Down sendromu gibi bazı nöromüsküler veya genetik durumlar

Yetişkinlikte sonradan ortaya çıkan, yani “edinsel” düz tabanlık için ise risk faktörleri oldukça farklıdır ve genellikle yaşam tarzı ve diğer sağlık sorunlarıyla bağlantılıdır. Yetişkinlerdeki en önemli risk faktörleri ise aşağıdaki gibidir:

• 40 yaş üstü olmak (özellikle kadınlarda)
• Obezite
• Diyabet (şeker hastalığı)
• Yüksek tansiyon
• Romatoid artrit gibi iltihaplı eklem hastalıkları
• Geçmişte yaşanmış ayak veya ayak bileği yaralanmaları
• Yüksek etkili sporlarla (koşu, zıplama) yoğun olarak uğraşmak

Çocuklarda Görülen Düz Tabanlık Genellikle Neden Kaynaklanır?

Ebeveynlerin en sık endişe duyduğu konulardan biri, çocuklarının ayaklarının düz olmasıdır. Ancak şunu net bir şekilde belirtmek gerekir: Bebeklerin ve yürümeye yeni başlayan çocukların neredeyse tamamı düz tabandır ve bu durum büyük oranda normaldir. Bunun birkaç basit ve doğal sebebi vardır. Birincisi, bebeklerin ayak arkı bölgesinde, o hassas kemik ve bağ yapılarını koruyan kalın bir yağ yastıkçığı bulunur. Bu yağ yastığı, sanki ark yokmuş gibi bir görüntü yaratır ve genellikle çocuk 3-5 yaşına geldiğinde kendiliğinden incelir.

İkincisi, küçük çocukların bağ dokuları, yetişkinlere göre doğal olarak çok daha gevşektir. Kas ve sinir sistemleri henüz tam olgunlaşmadığı için ayak arkını dinamik olarak destekleme yetenekleri de sınırlıdır. Bu faktörler bir araya geldiğinde, bir çocuğun ayağının yere dümdüz basması beklenen ve fizyolojik, yani normal bir durumdur. Çocuk büyüdükçe, yürüdükçe ve koştukça kasları güçlenir, bağları sıkılaşır ve genellikle 10 yaşına kadar fonksiyonel bir ayak arkı kendiliğinden oluşur. Bu nedenle ağrısı olmayan, aktif bir şekilde koşup oynayan bir çocuktaki esnek düz tabanlık için endişelenmeye ve özel ayakkabılar veya tabanlıklar için acele etmeye gerek yoktur.

Yetişkinlerde Sonradan Gelişen Düz Tabanlık Neden Olur?

Çocukluktaki masum durumun aksine, yetişkinlikte normal bir ayak yapısına sahipken sonradan gelişen düz tabanlık, genellikle dikkate alınması gereken bir sorunun habercisidir. Bu duruma “yetişkin edinsel düz tabanlık” veya daha güncel tanımıyla “ilerleyici çöken ayak deformitesi” diyoruz. Çünkü bu durum aniden olan bir şey değil zamanla yavaş yavaş ilerleyen bir çökme sürecidir.

Bu ilerleyici çökmenin arkasındaki en yaygın ve en önemli sebep, Posterior Tibial Tendon Disfonksiyonu (PTTD)’dur. Posterior tibial tendon, bacağımızın arkasından başlayıp ayak bileğinin içinden geçerek ayak arkasındaki kemiklere yapışan çok güçlü bir yapıdır. Bu tendonu, ayak arkını alttan destekleyen bir hamak gibi düşünebilirsiniz. Yaşa, aşırı kullanıma, kiloya veya yaralanmalara bağlı olarak bu tendon zamanla yıpranır, zayıflar, esner ve en sonunda görevini yapamaz hale gelir. Hamak koptuğunda nasıl içindekiler yere düşerse, PTTD geliştiğinde de ayak arkı yavaş yavaş çöker.

Elbette yetişkinlerdeki düz tabanlığın tek sebebi bu değildir. Diğer olası nedenler de şunlardır:

• Romatoid artrit gibi eklemleri tutuşturan iltihaplı hastalıklar
• Geçmişte yaşanmış ve iyi iyileşmemiş ayak kırıkları veya bağ yaralanmaları
• İlerlemiş diyabete bağlı sinir hasarı (Charcot Nöroartropatisi)
• Ayak orta kısmındaki eklemlerde gelişen kireçlenme (osteoartrit)

Düz Tabanlık Varlığında Hangi Belirtiler Görülür?

Düz tabanlığın belirtileri, kişiden kişiye ve durumun ciddiyetine göre büyük farklılıklar gösterebilir. Bazı insanlar yıllarca hiçbir şikayet yaşamadan esnek düz tabanlıkla hayatına devam ederken, bazılarında ise oldukça rahatsız edici semptomlar ortaya çıkabilir. Eğer düz tabanlık belirti vermeye başlarsa, en sık karşılaşılan şikayetler şunlardır:

• Ayak arkında veya topuğun iç kısmında hissedilen, özellikle uzun süre ayakta kalındığında veya yürüyüş sonrası artan ağrı
• Ayak bileğinin iç tarafında, posterior tibial tendonun geçtiği hat boyunca şişlik ve hassasiyet
• Ayaklarda ve bacaklarda çabuk yorulma hissi
• Ayakkabıların iç kenarlarının veya topuklarının orantısız bir şekilde hızlı aşınması
• Denge sorunları ve engebeli zeminlerde yürümede zorlanma
• Parmak ucunda yükselme hareketini yapamama veya yaparken zorlanma
• Zamanla ayak şeklinde gözle görülür değişiklik (arkın çökmesi, topuğun dışa kayması)
• Ayak bileği, diz, kalça veya belde ortaya çıkan ve başka bir nedene bağlanamayan ağrılar

Düz Tabanlık Teşhisi İçin Doktor Muayenesinde Neler Yapılır?

Doğru bir teşhis, her zaman hasta ile yapılan detaylı bir sohbetle başlar. Şikayetlerinizin ne zaman başladığını, hangi aktivitelerle arttığını, hayatınızı nasıl etkilediğini anlamak, yol haritasını çizmek için ilk adımdır. Bu görüşmenin ardından, genellikle ayakkabılarınızı ve çoraplarınızı çıkarmanızı isteyerek kapsamlı bir fizik muayeneye geçilir. Bu muayene, teknolojik cihazlardan çok daha önce, hekimin gözleri ve elleriyle yapılır ve teşhisin temelini oluşturur.

Muayene sırasında yapılan bazı temel değerlendirmeler şunlardır:

• Gözlem: Hem otururken hem de ayakta dururken ayaklarınızın yapısı dikkatle incelenir. Bu basit adım, düz tabanlığın esnek mi yoksa sert mi olduğunu anlamak için en değerli bilgiyi verir.
• Yürüyüş Analizi: Kısa bir mesafe yürümeniz istenerek yürüme şekliniz, ayağınızın yere basışı ve adım atarken vücudunuzun duruşu gözlemlenir.
• “Çok Fazla Parmak” Belirtisi: Arkanızda durularak topuklarınıza bakılır. Normalde sadece serçe parmak görünürken, düz tabanlıkta ayağın dışa dönmesiyle daha fazla parmağın görünür hale gelmesi tipik bir bulgudur.
• Tek Ayak Parmak Ucu Yükselme Testi: Posterior tibial tendonun gücünü test etmek için altın standart bir testtir. Tek ayak üzerinde parmak ucunuza kalkmanız istenir. Bu hareketin yapılamaması veya yapılırken topuğun içe dönmemesi, tendonda bir zayıflığa işaret eder.
• Jack Testi: Ayakta dururken başparmağınız pasif olarak yukarı kaldırılır. Esnek düz tabanlıkta bu manevra ile ayak arkının yeniden oluşması beklenir.
• Palpasyon (Elle Muayene): Ayak bileğinizin iç kısmı gibi hassas olabilecek noktalar elle kontrol edilir.
• Eklem Hareket Açıklığı: Ayak ve ayak bileği eklemlerinizin ne kadar hareket edebildiği kontrol edilerek deformitenin esnekliği veya sertliği teyit edilir.

Düz Tabanlık Değerlendirmesinde Röntgen ve MR Gibi Görüntüleme Yöntemleri Ne Zaman İstenir?

Fizik muayene genellikle tanı koymak için yeterlidir ancak bazı durumlarda deformitenin ciddiyetini objektif olarak ölçmek, altta yatan kemiksel bir sorun olup olmadığını görmek veya cerrahi planlamak için görüntüleme yöntemlerine başvurmak gerekir. Bu yöntemler her hasta için standart olarak istenmez; sadece muayene bulgularına göre gerekli görüldüğünde kullanılır.

En sık başvurulan görüntüleme yöntemleri ve kullanım amaçları şöyledir:

• Röntgen (X-ray): Ağrılı veya sert düz tabanlık şüphesi olan hastalarda ilk tercihtir. Deformitenin gerçek boyutunu görebilmek için mutlaka hasta ayakta dururken, yani ayağa yük binerken çekilmelidir. Kemiklerin hizalanmasını ve eklemlerde kireçlenme olup olmadığını gösterir.
• Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG): Özellikle posterior tibial tendonda bir yırtık veya ciddi bir hasar şüphesi varsa istenir. Tendonları, bağları ve diğer yumuşak dokuları detaylı olarak gösterir.
• Bilgisayarlı Tomografi (BT): Kemik yapılarını ve eklem ilişkilerini üç boyutlu olarak gösterdiği için, özellikle kemiklerin doğuştan anormal birleşmesi olan “tarsal koalisyon” tanısını doğrulamak veya karmaşık deformitelerin cerrahi planlamasını yapmak için kullanılır.
• Ultrason (USG): Tendonları dinamik olarak yani hareket sırasında değerlendirme imkanı sunan pratik bir yöntemdir. Tendondaki iltihabı veya yırtıkları tespit etmede kullanılabilir.

Düz Tabanlık İçin Hangi Egzersizler ve Fizik Tedavi Yöntemleri Faydalıdır?

Ameliyatsız tedavinin en önemli hedeflerinden biri, semptomları yönetmek ve ayağın fonksiyonlarını iyileştirmektir. İşte bu noktada egzersiz ve fizik tedavi devreye girer. Şunu baştan kabul etmek gerekir: Egzersizler, çökmüş bir ayak arkını kalıcı olarak eski haline getirmez. Ancak ağrıyı azaltmak, zayıflamış kasları güçlendirmek, gergin yapıları esnetmek ve genel yürüme kalitesini artırmak konusunda son derece etkilidirler.

Fizik tedavi programı genellikle kişiye özel olarak planlanır. Amaç özellikle ayak arkını destekleyen zayıf kasları aktive etmek ve genellikle bu duruma eşlik eden gergin Aşil tendonunu esnetmektir. Evde düzenli olarak yapılabilecek bazı temel egzersizler şunlardır:

• Havlu Çekme (Parmaklarla havluyu büzerek kendine doğru çekmek)
• Misket Toplama (Ayak parmaklarıyla yerdeki küçük nesneleri toplayıp bir kaba koymak)
• Topuk Yükseltme (Yavaşça parmak uçlarında yükselip alçalmak)
• Ark Kaldırma (Ayak tabanını yerden ayırmadan sadece arkı yukarı doğru kasmak)
• Baldır Germe (Duvara karşı yapılan klasik germe hareketi)

Düz Tabanlık İçin Tabanlık ve Doğru Ayakkabı Seçimi Gerçekten İşe Yarar mı?

Tabanlıklar, yani medikal adıyla “ortezler”, düz tabanlık yönetiminin temel taşlarından biridir. Tıpkı egzersizler gibi, tabanlıklar da ayak yapısını kalıcı olarak “düzeltmez”. Onların görevi, ayağa dışarıdan mekanik bir destek sağlamaktır. Çökmüş olan arkı destekleyerek, aşırı yük altında ezilen posterior tibial tendon gibi yapıların üzerindeki stresi azaltır ve topuğun daha doğru bir pozisyonda kalmasına yardımcı olurlar. Bu sayede aktivite sırasında ortaya çıkan ağrıyı kontrol altına almada oldukça başarılıdırlar.

Piyasada eczanelerden veya medikal mağazalardan temin edilebilen hazır tabanlıklar olduğu gibi, hekimin gerekli gördüğü durumlarda hastanın ayağından alınan kalıba göre özel olarak üretilen tabanlıklar da mevcuttur. Kişiye özel ortezler, deformiteye tam uyum sağladıkları için genellikle daha etkili bir kontrol sunarlar.

Ayakkabı seçimi de en az tabanlık kadar önemlidir. Babet gibi desteksiz, dar kalıplı ve ince tabanlı ayakkabılar yerine; topuğu iyi kavrayan, parmaklara yeterli hareket alanı sağlayan ve kendi içinde hafif bir ark desteği bulunan, stabil ayakkabılar tercih edilmelidir. Özellikle “hareket kontrolü” (motion control) özellikli spor ayakkabılar, ayağın içe basmasını kontrol etmede oldukça faydalı olabilir.

Düz Tabanlık Ameliyatı Hangi Durumlarda Gerekli Hale Gelir?

Cerrahi tedavi, her zaman en son başvurulan seçenektir. Amaç estetik olarak düz bir ayağı kavisli hale getirmek değil hastanın hayat kalitesini düşüren, günlük aktivitelerini (yürüme, iş yapma, spor) engelleyen ağrı ve fonksiyon kaybını ortadan kaldırmaktır. Eğer aylarca süren düzenli tabanlık kullanımı, fizik tedavi, egzersiz ve aktivite düzenlemesi gibi ameliyatsız yöntemler denendiği halde şikayetler geçmiyorsa veya deformite gözle görülür şekilde ilerliyorsa, cerrahi tedavi bir seçenek olarak masaya gelir.

Ameliyat kararını gerektiren bazı temel durumlar şunlardır:

• En az 3-6 aylık ameliyatsız tedaviye rağmen geçmeyen şiddetli ağrı
• Deformitenin ilerleyici olması ve giderek kötüleşmesi
• Ayağın esnekliğini kaybedip sert (rijit) bir hal alması
• Posterior tibial tendonun ileri derecede hasar görmesi veya tamamen yırtılması
• Tarsal koalisyon gibi altta yatan ve cerrahi gerektiren bir kemiksel patolojinin varlığı

Düz Tabanlık Ameliyatından Sonra İyileşme Süreci Nasıl İlerler?

Düz tabanlık ameliyatı kapsamlı bir yeniden yapılandırma işlemi olduğu için iyileşme süreci de sabır ve özen gerektirir. Bu süreç “ameliyat oldum, hemen ertesi gün yürürüm” şeklinde işlemez ve genellikle tam toparlanma 1 yılı bulabilir. Süreç yapılan ameliyatın türüne göre değişse de genel hatlarıyla belirli aşamalardan oluşur.

İyileşme sürecindeki temel basamaklar genellikle şu şekildedir.

• İlk Dönem (Genellikle 0-8 Hafta): Ameliyat sonrası bacak alçıya veya özel bir atele alınır. Bu dönemin en kritik kuralı, ameliyatlı bacağa kesinlikle basmamaktır. Hareket için koltuk değneği veya özel diz scooterları kullanılır. İlk birkaç hafta şişliği azaltmak için bacağı sürekli yüksekte tutmak çok önemlidir.
• Orta Dönem (Genellikle 8-12 Hafta): Çekilen röntgenlerde kemik kaynamasının başladığı görüldüğünde alçı çıkarılır ve hasta çıkarılabilir bir yürüme botuna (CAM boot) geçer. Bu dönemde hekimin izniyle yavaş yavaş ve kontrollü bir şekilde basmaya başlanır. Yoğun fizik tedavi de bu aşamada başlar.
• İleri Dönem (3-12 Ay): Yaklaşık 3. ayın sonunda yürüme botu bırakılarak destekleyici ayakkabılara geçilir. Fizik tedavi, yürüme paternini normalleştirmek, dengeyi ve tam kas gücünü geri kazanmak için devam eder. Bu dönemde ayakta bir miktar şişlik olması normaldir ve tamamen inmesi zaman alabilir.

Düz Tabanlık Ameliyatının Olası Riskleri ve Uzun Dönemdeki Başarısı Nedir?

Her büyük cerrahi girişim gibi, düz tabanlık ameliyatlarının da potansiyel riskleri vardır. Bu riskler nadir görülse de hastaların karar verme sürecinde bunlar hakkında bilgi sahibi olması önemlidir.

Ameliyatın potansiyel riskleri arasında şunlar sayılabilir:

• Enfeksiyon
• Derin ven trombozu (bacakta kan pıhtısı oluşması)
• Yara iyileşmesi sorunları
• Kesilen veya birleştirilen kemiklerin kaynamaması (non-union)
• Düzeltilen deformitenin zamanla kısmen geri gelmesi
• Ameliyat bölgesindeki duyu sinirlerinin hasar görmesiyle oluşan hissizlik alanları
• Kullanılan vida veya plakların rahatsızlık vermesi

Bu risklere rağmen, doğru hasta seçimi, doğru cerrahi teknik ve hastanın ameliyat sonrası rehabilitasyon sürecine tam uyumu ile düz tabanlık ameliyatlarının sonuçları genellikle son derece yüz güldürücüdür. Yapılan bilimsel çalışmalar bu ameliyatların hastaların ağrısını çok büyük oranda azalttığını, fonksiyonlarını geri kazandırdığını ve genel yaşam kalitesini belirgin şekilde artırdığını göstermektedir. Hastaların büyük bir kısmı, rehabilitasyon sürecini tamamladıktan sonra ağrısız bir şekilde günlük hayatlarına dönebilir, araba kullanabilir ve bisiklet, yüzme, golf gibi düşük etkili sporları rahatlıkla yapabilirler.

Prof. Dr. Murat Demirel

Ortopedi ve travmatoloji, kas-iskelet sistemini etkileyen hastalık ve yaralanmaların tanı ve tedavisiyle ilgilenen tıbbi bir uzmanlık alanıdır. Bu dal, kemikler, eklemler, kaslar, tendonlar, bağ dokular ve sinir sistemini kapsar. Ortopedi; doğumsal deformiteler, omurga eğrilikleri ve eklem bozuklukları gibi yapısal sorunlara odaklanırken, travmatoloji ani yaralanmalarla (örneğin kırık, çıkık ve kas zedelenmeleri) ilgilenir. Cerrahi ve cerrahi dışı tedavi yöntemlerini kapsayan bu alan; fizyoterapi, enjeksiyonlar, ortotik cihazlar ve robot destekli minimal invaziv ameliyatları da içeren geniş bir yelpazeye sahiptir. Alt uzmanlık alanları arasında spor cerrahisi, omurga cerrahisi, çocuk ortopedisi ve eklem protezleri gibi konular yer alır. Hedef, ağrıyı azaltmak, hareket kabiliyetini artırmak ve hastanın yaşam kalitesini iyileştirmektir.